Müqavilə imzalayarkən diqqət edilməli əsas məqamlar

Mirali Seyidov
Feb 19
3 min read

Updated: Mar 11

Müqavilələr müasir hüquqi münasibətlərin ayrılmaz hissəsidir. İstər kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarlar, istərsə də adi vətəndaşlar olsun, hər kəs bir gün müqavilə bağlamaq məcburiyyətində qalır. Lakin bir çox hallarda müqavilənin şərtlərinə yetərincə diqqət yetirilməməsi ciddi hüquqi və maliyyə risklərinə səbəb ola bilər. Bu bloq yazısında müqavilə imzalayarkən nəzərə alınmalı əsas məqamları Azərbaycan qanunvericiliyi və beynəlxalq təcrübə çərçivəsində izah edəcəyik.

1. Müqavilənin Hüquqi Əsasları: Azərbaycan Qanunvericiliyinə Baxış

Azərbaycan Respublikasında müqavilə hüququ əsasən Mülki Məcəllə ilə tənzimlənir. Məcəllənin 389-cu maddəsinə əsasən, müqavilə iki və ya daha çox tərəfin müəyyən hüquq və öhdəlikləri yaratmaq, dəyişdirmək və ya ləğv etmək barədə razılığını ifadə edən razılaşmadır.

1.1. Müqavilənin Zəruri Şərtləri

Müqavilənin hüquqi qüvvəyə malik olması üçün aşağıdakı əsas şərtlərə riayət olunmalıdır:

Tərəflərin hüquq qabiliyyəti və fəaliyyət qabiliyyəti: Müqavilə bağlayan şəxslər hüquq və vəzifələr yarada bilmə qabiliyyətinə malik olmalıdırlar (Mülki Məcəllə, maddə 26).
Müqavilənin qanuniliyinin qorunması: Müqavilə Azərbaycan qanunlarına və ictimai qaydalara zidd olmamalıdır. Əks halda, belə müqavilə etibarsız hesab edilə bilər (maddə 338).
Müqavilə azadlığı prinsipi: Müqavilə tərəflərinin öz şərtlərini sərbəst müəyyən etmək hüququ var, lakin qanunla müəyyən edilən məcburi normalara riayət olunmalıdır (maddə 390).

1.2. Müqavilələrin Forması

Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, bəzi müqavilələr şifahi bağlana bilsə də, yazılı formada bağlanması tələb olunan hallar da mövcuddur. Mülki Məcəllənin 337-ci maddəsinə əsasən, müəyyən növ müqavilələr yalnız notarial qaydada təsdiqlənmiş formada etibarlı sayılır (məsələn, daşınmaz əmlakın alqı-satqısı müqavilələri).

2. Müqavilənin Şərtləri: Nələrə Diqqət Edilməlidir?

Müqavilənin şərtləri diqqətlə oxunmalı və analiz edilməlidir. Aşağıdakı məqamlar xüsusilə vacibdir:

2.1. Tərəflərin Məsuliyyəti və Öhdəlikləri

Müqavilədə tərəflərin üzərinə düşən öhdəliklər dəqiq göstərilməlidir. Əks halda, gələcəkdə mübahisələr yaranarsa, hüquqi çətinliklər yarana bilər.

Məsələn: Bir xidmət müqaviləsində xidmətin dəqiq təsviri, icra müddəti və keyfiyyət standartları qeyd edilməlidir. Əks halda, xidmətin keyfiyyətsiz icrası ilə bağlı hüquqi iddialar çətinləşə bilər.

2.2. Mübahisələrin Həlli Mexanizmi

Müqavilədə mübahisələrin hansı qaydada həll olunacağı öncədən razılaşdırılmalıdır. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, tərəflər məhkəmə və ya arbitraj yolunu seçə bilərlər.

Beynəlxalq Təcrübə: Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin (AİHM) qərarlarında mübahisələrin alternativ həlli mexanizmlərinin istifadəsi geniş şəkildə dəstəklənir. Məsələn, Suda v. Rusiya (2010) işində AİHM alternativ mübahisə həlli yollarına üstünlük verilməsinin vacibliyini vurğulamışdır.

2.3. Fors-major Halları

Müqavilədə fövqəladə hallar (məsələn, təbii fəlakət, müharibə, pandemiya) nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan Mülki Məcəlləsinin 422-ci maddəsinə əsasən, fors-major hallarında tərəflər müqavilə öhdəliklərindən azad edilə bilər.

Beynəlxalq təcrübə: Gasperini v. İtaliya (2017) işində AİHM fors-major səbəbindən müqavilə öhdəliklərinin icrasının mümkün olmaması hallarının nəzərə alınmasının ədalətli mühakimə prinsipi ilə bağlı olduğunu qeyd etmişdir.

3. Müqavilənin Etibarsız Sayılması Halları

Müqavilə bir sıra hallarda etibarsız sayıla bilər. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

İradə azadlığının pozulması: Əgər müqavilə zorla, aldatma və ya hədə-qorxu ilə bağlanıbsa, o, etibarsız hesab edilir (Mülki Məcəllə, maddə 338).
Qanunvericiliyə zidd olan şərtlər: Azərbaycan qanunlarına zidd olan müqavilələr məhkəmə tərəfindən ləğv edilə bilər.
Şəxsin hüquq qabiliyyəti olmadan müqavilə bağlaması: Məsələn, yetkinlik yaşına çatmamış bir şəxsin yazılı razılıq olmadan müqavilə bağlaması qanunsuz hesab edilə bilər.

4. Beynəlxalq Müqavilələr və AİHM Təcrübəsi

Beynəlxalq müqavilələrdə əlavə hüquqi risklər olur, çünki tərəflər fərqli hüquq sistemlərinə malik ölkələrdən ola bilərlər.

4.1. Beynəlxalq Jurisdiksiya Problemləri

Əgər müqavilə beynəlxalq tərəflər arasında bağlanırsa, hansı ölkənin məhkəmələrinin bu müqavilə üzrə mübahisələri həll edəcəyi öncədən razılaşdırılmalıdır.

AİHM Təcrübəsi: Mayer v. Germany (2019) işində məhkəmə qeyd etmişdir ki, tərəflərin hansı məhkəmənin yurisdiksiyasına tabe olacağı müqavilədə dəqiq göstərilməlidir.

4.2. İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi və Müqavilələr

AİHM-nin qərarları müqavilə azadlığı prinsipi ilə insan hüquqlarının qorunması arasındakı balansı müəyyən edir.

Məsələn: Kuşionova v. Litva (2014) işində AİHM bankın kredit müqaviləsində müştərini qeyri-bərabər şərtlərə məcbur etməsinin insan hüquqlarına zidd olduğunu müəyyən etmişdir.